Ciche i spokojne miejsce spoczynku Wielmożnego Pana von Schweinitz – klasycystyczne epitafium płaczki w Zagrodnie

Zdjęcie nr 2 – Inskrypcja na epitafium przy kościele pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i Chrystusa Króla w Zagrodnie.Fot. Joanna Zarębska

Familia von Schweinitz stanowiła stary, arystokratyczny zasób ludzi, spośród których wywodziło się wiele znakomitych postaci na całym Dolnym Śląsku, w tym Wielmożny Pan Hrabia Alexander von Schweinitz – najwyższy rangą przedstawiciel władzy wykonawczej na terenie powiatu w Prusach, urzędnik administrujący sporą jednostką ziemską obejmującą teren powiatu złotoryjskiego i chojnowskiego. Nazywano go radcą ziemskim, starostą lub konsyliarzem. Powołany na tę funkcję przez króla spośród znamienitszej pruskiej szlachty jako starosta mógł strzec jego interesów dopiero od 30-go, a nieco później od 35-go roku życia, zatem nacieszył się nią zaledwie około 10-15 lat. Stanowisko to miało głównie walor nobilitacji społecznej, ponieważ nie było nadzwyczaj dobrze płatne, a każdy wydatek musiał być solidnie uzasadniony.2

Schweinitzowie w Zagrodnie zamieszkali w XVIII wieku i prawdopodobnie wybrali je z uwagi na dobre i malownicze położenie oraz towarzystwo innych arystokratów, którzy już w XVI wieku wybudowali tu dwa okazałe pałace i założenia folwarczno-ogrodowe. W Adelsdorfie od zawsze osiedlali się baronowie i hrabiowie, a rejon gminy Zagrodno przez wieki należał do jednych z bardziej wyjątkowych ze względu na bliskie położenie miast z tradycjami górniczymi i handlowymi jak Złotoryja i Chojnów oraz książęcego zamku i ambasadorskiego pałacu III Rzeszy w Grodźcu. O skali znaczenia tego miejsca oraz ambicji właścicieli majątków ziemskich może świadczyć m.in. zatrudnienie do budowy wiejskiego kościoła już wtedy europejskiej sławy architekta, Carla Gottharda Langhansa, znanego choćby z realizacji w nurcie klasycyzmu Bramy Brandenburskiej i Teatru Narodowego w Berlinie czy aranżacji Pałacu Marmurowego w Poczdamie. Wiadomym jest, że w 1825 r. Zagrodno Dolne (ponieważ wieś już od XIV wieku utrzymywała podział na Górne i Dolne, z wydzielonymi osobnymi majątkami) należało do hrabini Karoliny von Schweinitz, z domu von Dübschütz, która z dużą dozą prawdopodobieństwa mogła być żoną pochowanego w 1805 r. hrabiego Alexandra. W 1840 r. właścicielem majątku został szambelan i starosta powiatu von Elsner z Pielgrzymki, zatem można domniemywać, że przynajmniej okresowo pałac dolny mógł być przechodnim dobrem wysokich urzędników państwowych Prus.3

Epitafium z figurą opierającej się o pomnik kobiety przy kościele w Zagrodnie wpisuje się w dominujący w XVIII wieku styl malarsko-architektoniczny klasycyzmu i został ufundowany przez rodzinę Schweinitz prawdopodobnie kilka-kilkanaście lat po śmierci Wielmożnego Pana Alexandra. Świadczyć może o tym fakt, że w roku jego śmierci, w 1805 r., istniała węższa jednostka administracyjna pod nazwą powiat złotoryjski (Kreis Goldberg), natomiast powiat złotoryjsko-chojnowski (Kreis Goldebrg- Haynau) powstał dopiero w 1818 r. Rodzina zaktualizowana napis na pomniku o dane bieżące, jednakże Alexander Schweinitz za swego życia mógł być starostą „jedynie” powiatu złotoryjskiego. Nie jest znany projektant ani wykonawca obiektu.

Oryginalnie całość przedstawienia miała prezentować się w jasnych barwach – typowych dla klasycyzmu, ale i kierujących myśli ku blaskowi wieczności, do której odszedł zmarły, dlatego materiał, jakiego użyto do wyrobu pomnika z kobiecą postacią to (łatwo dostępny w tym rejonie) piaskowiec. Piaskowiec to skała o pochodzeniu osadowym – pełen blasku i drobnych kwarcowych ziaren budulec wygodny do obróbki i wdzięcznie oddający nawet skomplikowane kształty i motywy rzeźbiarskie, jednak dość nietrwały i łatwo podlegający procesom wietrzeniowym. Litery wykute z finezją i gracją kursywy z czasem w znacznym stopniu pozacierały się, utraciły swoją głębokość rytu, co utrudnia odczytanie. Podobnie aktualnie na pomniku zauważyć można z lewej strony brak fragmentu kamiennej szarfy, kwiatowej woluty oraz ubytki w twarzy kobiety (nos), prawej ręki (przedramię) oraz prawej stopy. Dostępność do bardzo dobrej jakości surowca zapewniały w okolicy kamieniołomy piaskowca w Jerzmanicach-Zdroju, Leszczynie czy Nowej Wsi Grodziskiej/Czaplach, jednakże brak informacji o dokładnym źródle pochodzenia surowca użytego do stworzenia rzeźby kobiety oraz samego epitafium z inskrypcją.  Obecnie całość przedstawienia pokryta jest zielonym nalotem mchu lub innych porostów, proces degradacji niestety pogłębia się.